1. Περί Κομβολογίου το Ανάγνωσμα

«Φτωχό κομπολογάκι μου, εσύ ‘σαι το μεράκι μου», αναστενάζει το χιλιοτραγουδημένο άσμα του Μητσάκη, το οποίο μαζί με πολλά άλλα, τοποθετεί το κομπολόι εμμέσως πλην σαφώς στη θέση που του αρμόζει: είναι ο σύντροφος της καθημερινής ζωής του λαού μας εδώ και δυο σχεδόν αιώνες, το ιδανικό αγχολυτικό, ο εξομολογητής του, η παρηγοριά του. 

Κάθε χάντρα που πέφτει κι ένας καημός, κάθε γύρισμά του και μια σκέψη, κάθε κροτάλισμα κι ένα πάθος, κάθε χάιδεμα της φούντας κι ένα μεράκι. Στα χέρια των κατόχων του έχει συνοδεύσει μουσική, κρασοκατανύξεις και προσευχές, έχει υπάρξει αντικείμενο θαυμασμού και κοινωνικού στιγματισμού, έχει καταξιώσει το μάγκα που το κρατά, έχει διακοσμήσει το σαλόνι του μερακλή, έχει στολίσει τη βιτρίνα του συλλέκτη. 

 Ο τρόπος παιξίματός του έχει τόσες παραλλαγές όσοι κι άνθρωποι που το κρατούν: οι χάντρες πέφτουν μόνες τους ή όλες μαζί, ίσια ή ανάποδα, ρυθμικά ή τυχαία, βαριά, τρυφερά, νευρικά, απαλά, αμήχανα, νωχελικά, «ραχατλίδικα, προκλητικά, μπέικα», δίνοντας την εντύπωση της ιεροτελεστίας στους μη μύστες. Αντικείμενο-φετίχ και σημάδι αναγνώρισης απανταχού των Ελλήνων, το κομπολόι έχει τη δική του ζωή, φιλοσοφία και ιστορία. 

                                    Μια προσπάθεια καταγραφής της ιστορίας του αποτολμά το παρόν άρθρο, αναγνωρίζοντας εκ των προτέρων τις αδυναμίες του, την ύπαρξη πιθανών ελλείψεων και παραβλέψεων. Δεν έχει, όμως, τόση σημασία μιας και όλα σχεδόν είναι χιλιοειπωμένα, τραγουδημένα, καταγραμμένα. Όσα ακολουθούν είναι, απλά, αποτέλεσμα αναζητήσεων των εραστών του χτύπου του καθώς και ένας ελάχιστος «φόρος τιμής» της Κλίκας στο κομπολόι και σε όλα όσα εκπροσωπεί.

Ιστορία, μύθοι κι ετυμολογία

Ροζάριο

Το κομπολόι έλκει την καταγωγή του από τα βάθη της Ανατολής και συναντάται με παραλλαγές σε πολλά έθνη, κατά τις ίδιες ή διαφορετικές χρονικές περιόδους. Ο Ηλίας Πετρόπουλος στα «Ρεμπέτικα Τραγούδια» του κάνει μια αναφορά στην ιστορία του κομπολογιού, γράφοντας ότι «στην Ινδία από αρχαιοτάτων χρόνων ήταν γνωστό ως μέτρο προσευχών. Οι Ινδοί χρησιμοποιούσαν συνήθως φιλντισένια κομπολόγια καθώς και κομπολόγια καμωμένα από άνθη, ενώ οι Κινέζοι ιερείς τα κρεμούσαν στο λαιμό τους. Οι Μουσουλμάνοι χρησιμοποιούσαν κομπολόγια με 99 χάντρες, γιατί τόσες ήταν, σύμφωνα με το Κοράνιο, οι ιδιότητες τού Θεού». 

Αποδεδειγμένα, η χρήση του κομπολογιού στις αρχικές του μορφές είναι συνυφασμένη με την άσκηση θρησκευτικών καθηκόντων και απαντάται στα χέρια πιστών και ιερωμένων της πλειοψηφίας των ανατολικών θρησκειών. Η χρήση του είναι λίγο-πολύ κοινή σε όλες: αποτελεί «εργαλείο» κατάνυξης με το οποίο ο πιστός αριθμεί τις προσευχές του κρατώντας τη σειρά. Πρώτοι οι Βουδιστές και οι Ινδουιστές, ακολουθούμενοι από τους Μουσουλμάνους και πολύ αργότερα τους Χριστιανούς διατρανώνουν την πίστη τους στο Θεό, κρατώντας στα χέρια τον πρόγονο του κομπολογιού. Η κατασκευή και η μορφή του διαφέρουν από θρησκεία σε θρησκεία, ανάλογα με τον αριθμό των προσευχών που πρέπει να αποστηθίσει ο πιστός.

Όπως εξιστορεί ο Άρης Ευαγγελινός, συλλέκτης και ιδρυτής του Μουσείου Κομπολογιού στο Ναύπλιο, «η Βουδιστική είναι η πρώτη θρησκεία που επινόησε το κομπολόι, γύρω στο 560 π.Χ. Έπρεπε τότε να βρεθεί ένα εργαλείο που να τους επιτρέπει να μετρούν τις πάρα πολλές προσευχές που κάνουν. Για τις 108 προσευχές τους έψαξαν να βρουν ένα εργαλείο με σκοινί που θα έχει 108 χάντρες. Στην αρχή οι κατασκευές ήταν πρωτόγονες από κουκούτσια ή από οτιδήποτε μπορούσε να γίνει χάντρες. 

Αρκεί να ήταν κάτι που μπορούσαν να κινούν και να μετρούν. Πώς μέτραγαν τις προσευχές; Τελειώνοντας κάθε προσευχή κατέβαζαν μία χάντρα και έτσι όταν τελείωναν το "μέτρημα" με το κομπολόι ήξεραν ότι είχαν πει 108 προσευχές. Η επόμενη θρησκεία που αντιγράφει το σύστημα αυτό είναι οι Ινδουιστές (περίπου τον 1ο μ.Χ. αιώνα). Στη συνέχεια περνάει στους Μουσουλμάνους, το 570 μ.Χ. με τη γέννηση του Μωάμεθ και αργότερα στους Καθολικούς. Το 1260 οι Σταυροφόροι επιστρέφοντας από τους Άγιους Τόπους, μεταφέρουν το κομπολόι στην Ευρώπη. Φέρνουν στη Δύση μερικά μουσουλμανικά προσευχητάρια ή αλλιώς "κομπολόγια προσευχής". 

Τότε, λέει ο θρύλος, τα πρωτοβλέπει ο Άγιος Δομίνικος, ο οποίος εκείνη την εποχή έπαιζε σημαντικό ρόλο στα θρησκευτικά δρώμενα της Κεντρικής Ευρώπης. Ήθελε να βρει έναν τρόπο για να διευκολύνει τους πιστούς να προσεύχονται πολλές φορές, γιατί πίστευε ότι αυτό τους ηρεμούσε, τους ανέβαζε την πίστη πιο ψηλά, έδιωχνε απ’ το μυαλό τους άλλες σκέψεις και προβλήματα. Μόλις είδε λοιπόν τα μουσουλμανικά κομπολόγια σκέφτηκε να εκμεταλλευτεί την ιδέα κάνοντας μια μικρή μετατροπή. 

Μείωσε τις 99 χάντρες (τόσες είναι οι προσευχές που λένε οι Μουσουλμάνοι αφού κατά το Κοράνι ο Αλλάχ έχει 99 ιδιότητες) σε 59 φτιάχνοντας ένα κομπολόι προσευχής των καθολικών, το γνωστό "Ροζάριο". Το Ροζάριο είναι φτιαγμένο από 5 ενότητες των δέκα και μίας χαντρών. Δηλαδή οι 10 χάντρες είναι κολλητά και η μια μόνη της. Η διάταξη αυτή επαναλαμβάνεται 5 φορές. Αυτό γίνεται γιατί οι Καθολικοί θα πουν 10 φορές το "Αve Μaria" και όταν θα πάει το χέρι τους στην μονή χάντρα θα πουν το "Πάτερ Ημών"». 

Η Παναγία με το βρέφος Ιησού αγκαλιά, κρατώντας ροζάριο. Bartolome Esteban MURILLO, 1650-55 - Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη

Από το «μάλα» των Βουδιστών, το «τζεπιάν» των Ινδών (δηλαδή το προσευχητάρι, αφού «τζέπα» σημαίνει προσευχή στα σανσκριτικά) και το «μασμπάχα» των Μουσουλμάνων (που επίσης σημαίνει απαγγέλω, προσεύχομαι), φτάνουμε στα αντίστοιχα προσευχητάρια των Καθολικών Χριστιανών, οι οποίοι ανάλογα με την εθνότητά τους και τις τοπικιστικές διαλέκτους τού προσδίδουν διαφορετικές ονομασίες: Rosario για τους ιταλόφωνους, Chapelet για τους γαλλόφωνους και Rosenkrantz για τους γερμανόφωνους. 

Παράλληλα, το προσαρμόζουν στη δική τους θρησκευτική κουλτούρα και εξαλείφουν το κενό ανάμεσα στις χάντρες, αποτυπώνοντας έτσι την αυστηρότητα των χριστιανικών κανόνων και ηθών του Μεσαίωνα. Στην ουσία, όλες οι παραπάνω ονομασίες έχουν κοινή ρίζα: το ροζάριο, λέξη που προέρχεται από τη λατινική “rosarium”, αναφέρεται στη γιρλάντα από ρόδα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι όταν προσεύχονταν στους Θεούς υπέρ μνήμης των νεκρών τους, κατά τη διάρκεια του ανοιξιάτικου εορτασμού των “Rosalia”. 

Το ίδιο αντικείμενο υιοθετείται πολύ αργότερα από τη χριστιανική θρησκεία και συμβολίζει την ίδια την Παναγία, η οποία αποτυπώνεται συχνά σε πίνακες και αγάλματα να φορά «στεφάνι από ρόδα» (Rosenkrantz), ή να κρατά χάντρινη «γιρλάντα» (Chapelet). Ειδικότερα, στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους και πριν την «εισαγωγή» του μουσουλμανικού προσευχηταρίου από τους Σταυροφόρους, η γιρλάντα αυτή χρησιμοποιείται ως δεητικό μέσο προς το πρόσωπό της.

Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ. Ο ένας έχει κομπολόι περασμένο στο ξίφος του.

Γενικότερα, μεταξύ 13ου και 15ου αιώνα μ.Χ., τα χάντρινα προσευχητάρια φορεμένα στη μέση και στο λαιμό υποδεικνύουν συμμετοχή σε θρησκευτική Αδελφότητα ή Τάγμα. Παρόλο που τα ήθη της εποχής απαγορεύουν τη χρήση κοσμημάτων και πολύτιμων λίθων από μοναχούς και ιερωμένους, τα προσευχητάρια ως εξαρτήματα ένδυσης αποτελούν απόδειξη ευλάβειας. Διαδεδομένη είναι και η αντίληψη ότι έχουν θεραπευτικές ιδιότητες ή ότι λειτουργούν ως φυλαχτά. Για αυτό το λόγο, προσφέρονται και ως πολύτιμο δώρο φιλίας, ειδικά αν ο δωρητής είναι πρόσωπο αποδεδειγμένης αρετής, προσκυνητής των Αγίων Τόπων ή μέλος στρατιωτικο-θρησκευτικού Τάγματος. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν το Τάγμα των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ και η Αδελφότητα των Προσευχητών. 

Οι πρώτοι, γνωστοί και ως Ιωαννίτες Ιππότες, ή «Τάγμα των Φιλοξενούντων» (Hirosolimitani Xenodochii, ή Hospitallers), μετεξελίχθηκαν στο γνωστό μας Τάγμα των Ιπποτών της Ρόδου και αργότερα στο Τάγμα των Ιπποτών της Μάλτας (το οποίο υφίσταται έως σήμερα). Τα μέλη του Τάγματος αυτού, υιοθετούν από νωρίς τα κομπολόγια ως βασικό τμήμα του εξοπλισμού τους.

Η Αδελφότητα των Προσευχητών ή Αδελφότητα του Ροζαρίου (Confraternity of the Holy Rosary) εμφανίζεται αρχικά κατά τον 13ο αιώνα και αποτελείται από Δομινικανούς μοναχούς, οι οποίοι φορούν στη μέση τους μεγάλα κομπολόγια με 150 χάντρες, κατανεμημένες σε ομάδες των 50. Θεωρούν ότι η ενδυνάμωση της πίστης επιτυγχάνεται μέσω της αδιάκοπης προσευχής και ανάγουν το κομπολόι σε βασικό όχημα θρησκευτικής ανάτασης, «οργώνοντας» όλη τη Δυτική Ευρώπη για να διαδώσουν την πεποίθησή τους. Μένουν γνωστοί και ως «Τάγμα των Κομβολογητών».


ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ