ΑΠΟΚΡΥΦΙΣΜΟΣ Άλιστερ Κρόουλι: τελετουργία και δράμα

Aν και έχουν γραφτεί αρκετές βιογραφίες, κριτικές και δοκίμια για τον Άλιστερ Κρόουλι (1875-1947), ο μύθος που τον συνοδεύει καθορίστηκε κυρίως από την προσωπικότητά του. Κάτι τέτοιο μάλλον δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη, αφού ο ίδιος αποκαλούσε τον εαυτό του «Θηρίο 666», ή κραυγαλέα υπερασπιζόταν ένα «νέο νόμο» για την απελευθέρωση και ενδυνάμωση της ανθρώπινης ύπαρξης (Θέλημα) που απαιτούσε ουσιαστικά την απελευθέρωση από τις περισσότερες κοινωνικές και ηθικές συμβάσεις, μιας πουριτανικά οργανωμένης κοινωνίας, όπως ήταν η βρετανική κοινωνία της εποχής του.


 Οι βιογράφοι και οι κριτικοί που προσπαθούν να ερμηνεύσουν το Θηρίο και τον Νόμο του νιώθουν την ανάγκη ουσιαστικά να υπερασπιστούν ή να απορρίψουν τον χαρακτήρα του και το μαγικό του σύστημα βασισμένοι στον τρόπο με τον οποίο εκείνοι βλέπουν τις απόκρυφες δοξασίες. Ο Kenneth Grant και ο Hymenaeus Beta, αποκρυφιστές και οι δύο και συνάμα εκδότες του Κρόουλι, ανήκουν στο στρατόπεδο των συμπαθούντων, ενώ ο John Symonds, επίσης εκδότης του Κρόουλι, μιλά εκ μέρους του στρατόπεδου των αντιπαθούντων –και δεν είναι λίγοι δικαίως ή αδίκως. 

Ωστόσο, όλοι αυτοί οι συγγραφείς, έχοντας εμπλακεί στη σκιά του «Θηρίου», παραβλέπουν παντελώς μια διαφορετική πλευρά: το παραγωγικότατο έργο του ως ποιητή, θεατρικού συγγραφέα, καλλιτέχνη και δοκιμιογράφου. Κάποια έργα που εκδόθηκαν επί του θέματος[1], είτε τείνουν σε πανηγυρικό και εγκωμιαστικό λόγο ή σε αρνητική κριτική. Το αποτέλεσμα ήταν να μείνουν ανεξερεύνητες οι καλλιτεχνικές τεχνικές που χρησιμοποίησε, είτε από μόνες τους ή σε συνδυασμό με το μαγικό του έργο.

Όταν ο Κροόυλι δηλώνει ότι «όλη η τέχνη είναι μαγεία», καθρίζει ουσιαστικά τις αισθητικές πηγές που βρίσκονται στον πυρήνα του μαγικού του συστήματος[2]. Με αυτόν τον τρόπο βέβαια το corpus κειμένων του συγγραφέα, παρέχει πλούτο πληροφοριών για όσους ενδιαφέρονται για τις εσωτερικές παραδόσεις, και τη φιλολογική κριτική —για να μην αναφέρουμε την ψυχολογία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους κύκλους της σύγχρονης φιλολογικής κριτικής παρουσιάζει το πάντρεμα της τελετουργίας και του δράματος[3].

Λαμβάνοντας μέρος σε μαγικές τελετουργίες, ως μέλος του Ερμητικού Τάγματος της Χρυσαυγής και γράφοντας δραματικά έργα με σαφείς εσωτερικές προεκτάσεις, ο Κρόουλι έφθασε στο σημείο να αναγνωρίσει τη χρησιμότητα της συγχώνευσης αυτών των δύο μορφών έκφρασης στο προσωπικό του έργο. Αν και το Τελετουργίες της Ελευσίνας είναι η μόνη θεατρική παραγωγή αυτού που αποκαλούσε «δραματική τελετουργία» και στόχευε σε ένα γενικό κοινό, αυτή η μικτή μέθοδος διαπερνά ένα μεγάλο μέρος της επακόλουθης θεωρίας και πρακτικής του. Συνδυάζοντας δύο διαφορετικά ύφη σε ένα ενιαίο «δραματικό τελετουργικό», ο Κρόουλι προσπάθησε να πυροδοτήσει τον ενθουσιασμό και την ορμή που είναι απαραίτητη για τη μαγεία -κάτι που το δράμα έκανε πιο αποτελεσματικά για σχεδόν όλους τους τύπους προσωπικότητας. Ο τελικός στόχος βέβαια δεν ήταν άλλος από την απόδειξη των αρχών του Θελήματός του.

Τελετουργία, μύθος δράμαΗ σχέση μεταξύ τελετουργίας, μύθου και δράματος δεν ήταν κάτι καινούριο για τη βικτωριανή Αγγλία της νεαρής ηλικίας του Κρόουλι, ακόμη και για τους κοινότοπους κύκλους της ακαδημαϊκής έρευνας και της λογοτεχνίας που δε σχετιζόταν με αποκρυφιστικές ομάδες σαν την Θεοσοφική Εταιρεία της Μπλαβάτσκι και τη Χρυσαυγή. Το σημαντικότερο έργο αυτής της περιόδου είναι Ο Χρυσός Κλώνος, του J. G. Frazer, το όποιο εμφανίστηκε αρχικά σε δύο τόμους το 1890 και μέσα σε 20 χρόνια έφθασε τους δώδεκα στην τρίτη του έκδοση το 1911.

Το έργο του Frazer για τη μαγεία, το μύθο και την τελετουργία είναι μια αστείρευτη πηγή γνώσης για τη μελέτη της μυθολογίας και της κοινωνίας, γεμάτη με αμέτρητα παραδείγματα τελετουργικών δράσεων, taboo και πολιτισμικών πρακτικών από όλο τον κόσμο. Μελέτησε συγκεκριμένα τη σημασία των εποχιακών και φυτικών κύκλων, τους οποίους «γιόρταζαν με δραματικές ιεροτελεστίες» διαφορετικοί πολιτισμοί από τις απαρχές ακόμα της οργανωμένης κοινωνίας[4].

 Ο Frazer γνώριζε πολύ καλά τους συγγενικούς δεσμούς του μύθου, της μαγείας και του δράματος. Όπως αναφέρει, «Ο γιορτασμός, αν και δραματικός στη μορφή του, ήταν μαγικός ως προς την ουσία του και το προσδωκόμενο αποτέλεσμα. Εκτός από αυτήν την μυθική-μαγική σχέση, ο Frazer επίσης αναγνώριζε προέλευση και την ανάπτυξη της επιστήμης από τις «δεισιδαιμονίες» του παρελθόντος[5].

Ο Κρόουλι παρουσιάζει μια παρόμοια άποψη με το σύστημα της «επιστημονικής Φώτισής» του, δηλαδή του μυστικισμού που ασκείται σύμφωνα με επιστημονικές γραμμές σκέψης και πρακτικής. Ο Χρυσός Κλώνος έφερε στο προσκήνιο σημαντικές μυθολογικές έννοιες, όπως ο «Θνήσκων Θεός» (που χρησιμοποιήθηκε μάλιστα από τον Eliot στο The Waste Land) και το «Πνεύμα του Καλαμποκιού».

 Βέβαια ο Κρόουλι γνώριζε πολύ καλά το έργο του Frazer. Όχι μόνον τον αναφέρει στην αρχή του 3ου μέρους της Μαγείας του, όπου χρησιμοποιεί επίμονα τον μύθο του θνήσκοντος θεού, αλλά τον χρησιμοποίησε για να γράψει το Ευαγγέλιο κατά Μπέρναρντ Σω,αδημοσίευτο ως τα 1974, που συμπεριελήφθηκε στο βιβλίο του Francis King Ο Κρόουλι περί του Χριστού.

 Ο Κρόουλι έγραψε επίσης μια συλλογή σύντομων ιστοριών βασισμένη στον Χρυσό Κλώνο, με τίτλο Χρυσά Κλαδάκια (αρκετά από τα οποία δημοσιεύθηκαν το 1917-8. Η πλήρης συλλογή δημοσιεύθηκε το 1988). Επιπλέον, το έργο του «Ο Καταβροχθιστής του Θεού» (1903) είναι πιθανώς εμπνευσμένο από το κεφάλαιο του Frazer «Τρώγοντας τον Θεό», ιδιαίτερα όταν υπόσχεται να «καθοδηγήσει» τον κόσμο στα μυστήρια της Ελευσίνας, στο δοκίμιό του «Ελευσίς»[6].

Ο Χρυσός Κλώνος επίσης επηρέασε τους Τελετουργιστές του Κέιμπριτζ -όπως αποκαλούνται ενίοτε- δηλαδή την Ε. Jane Harrison, τον Gilbert Murray, τον Francis Cornford και τον Arthur Cook. Αυτή η ακαδημαϊκή ομάδα ανέπτυξε τη μελέτη της αρχαίας τελετουργίας και τη σχέση της με το δράμα (συγκεκριμένα στην Ελλάδα) στις δύο πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα.

 Η Jane Harrison στο Αρχαία Τέχνη και Τελετουργία, ισχυρίζεται ότι η τέχνη και η τελετουργία «έχουν μια κοινή ρίζα και το ένα δεν μπορεί να γίνει κατανοητό χωρίς το άλλο»[7]. Η ίδια συγγραφέας αναφέρει επίσης, “Είναι η μια και αυτή αρχή που ωθεί το άτομο στην εκκλησία και στο θέατρο». Όπως θα δούμε, ο Κρόουλι έφρασε και ανέπτυξε σχεδόν την ίδια άποψη κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, αν και δεν αναφέρει συγκεκριμένα οποιοιονδήποτε από τους Τελετουργιστές του Κέιμπριτζ.

Η ποίηση στην τελετουργίαΣτη διάρκεια μιας τελετουργίας, που είχε ως στόχο της την επίκληση ενός πνεύματος, στις 9 Μαΐου του 1910, ο Κρόουλι συνειδητοποίησε από πρώτο χέρι τη δύναμη και την αποτελεσματικότητα που μπορεί να έχει του κοιτάγματος πέρα από τις συμβάσεις των παραδοσιακών μαγικών τελετουργικών. Αν και η μορφή του τελετουργικού[8] είναι φαινομενικά συμβατική ως προς τις ενέργειες, το συμβολισμό, τις ομιλίες, και τους συμμετέχοντές της -και σύμφωνη με το πρότυπο των τελετουργιών της Χρυσαυγής- το περιεχόμενο είναι μοναδικό. Ο ίδιος ο Κρόουλι παρατηρεί:

«Εδώ έγινε μια σημαντική καινοτομία στην παράδοση. Έγραψα ένα τελετουργικό βασισμένο σε εξ ολοκλήρου νέες αρχές. Διατήρησα τα καββαλιστικά ονόματα και τύπους, αλλά έγραψα το μεγαλύτερο μέρος της επίκλησης ποιητικά. Η ιδέα ήταν να να ενεργοποιηθεί ο μαγικός ενθουσιασμός μέσω της ευθυμίας και της ανάτασης που προκαλείται από τη μουσική[9]». Η επιτυχία αυτού του τελετουργικού στην επίκληση του πνεύματος και τη συζήτηση μαζί του για μαντικούςσκοπούς απέδειξε στον Κρόουλι ότι η στροφή σε άλλες καλλιτεχνικές μορφές θα μπορούσε να προσθέσει στο μαγικό έργο, διεγείροντας τον απαραίτητο για την επιτυχία «μαγικό ενθουσιασμό». Όπως έγραψε αργότερα, «δεν υπάρχει ισχυρότερο μέσο από την τέχνη για την επίκληση των αληθινών θεών σε ορατή εμφάνιση»[10].

Η ενόραση του Κρόουλι, προϊόν του συγκεκριμένου τυπικού, και η επακόλουθη ανανέωση, οδήγησε σε περαιτέρω τεχνική ανάπτυξη της τελετουργίας και τελικά στην ιδέα της παρουσίασης μιας τελετουργίας εν είδει θεατρικού έργου ώστε να δημιουργηθεί ένας ομαδικός μαγικός ενθουσιασμός το 1910. Στην πραγματικότητα έγραψε ένα τελετουργικό για την επίκληση της Σελήνη προορισμένο για παρουσίαση στο κοινό με μουσική και ποίηση γραμμένη για την περίσταση. Το παρουσίασε τον Αύγουστο του 1910.

 Όπως το περιγράφει ο Francis King, ο Κρόουλι χρησιμοποίησε σκηνοθετικές τεχνικές και τεχνικά εφφέ με φωτισμούς, κουρτίνες και κοστούμια, μαζλι με τη μουσική,την ποίηση και το χορό[11]. Επιπλέον, με μια έξυπνη κίνηση που τον βοήθησε να περιλάβει το ακροατήριο, οι θεατές «ήταν καθισμένοι σε μαξιλάρια σκορπισμένα στην περιφέρεια του δωματίου, και τα συνηθισμένα έπιπλα είχαν αφαιρεθεί». Προφανώς, οι νέες μέθοδοι του Κρόουλι δε βασίστηκαν σε ασθενικές απόψεις, όπως πιστοποιεί ένας θεατής: « Συγκλονιστήκαμε ως το κόκκαλο […] στην πράξη οι περισσότεροι από εμας δοκίμασαν εκείνη την έκσταση που τόσο ειλικρινά επιδιώκει ο Κρόουλι»[12].

 Ο συγγραφέας δεν μπορεί να «κατανοήσει την τελετουργία», αλλά αναγνωρίζει «ότι ολόκληρη η τελετή ήταν εντυπωσιακή και καλλιτεχνική». Όπως υποστηρίζει και η κριτική του έργου ήταν προφανές ότι τα μαγικά τελετουργικά, παρουσιασμένα με ιδιαίτερους τρόπους, με θεατρικούς ουσιαστικά τρόπους, θα μπορούσαν να επηρεάσουν περισσότερο κόσμο. Στην πραγματικότητα θα μπορούσαν να μυήσουν το κοινό εν είδει ψυχοδράματος. Για τον Κρόουλι που επιθυμούσε να απελευθερώσει την ανθρωπότητα από τους αυτοεπιβαλλόμενους περιορισμούς της, η δυνατότητα της πρόκλησης μιας τέτοιας εκτεταμένης επίδρασης ήταν προφανώς θεμελιώδους σημασίας.

Οι ιεροτελεστίες της ΕλευσίναςΣτο φως αυτών των εμπειριών και της προφανούς επιτυχίας τους, φαίνεται πως ο Κρόουλι έφερε στην επιφάνεια τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες, γιατί άρχισε σύντομα να παντρεύει πολύ σκόπιμα την τελετουργία με το δράμα. Δημιούργησε «νέες μεθόδους μαγείας»[13]. Το αποκορύφωμα της θεατρικής προσέγγισης του Κρόουλι για τη μαγεία, από την άποψη τωνοργανωμένων δραματικών τελετουργικών για το ευρύ κοινό, είναι Οι ιεροτελεστίες της Ελευσίνας. Οι Ιεροτελεστίες συνίσταντο από επτά τυπικά -έξι νέα και το έβδομο απότοκο του έργου που παρουσίασε τον Αύγουστο- σχεδιασμένα σύμφωνα με τις νέες μεθόδους του Κρόουλι για την τελετουργική σύνθεση. Αυτή η μέθοδος, εξηγεί, ήταν βασισμένη στο αρχαίο έθιμο της επίκλησης των θεών «με μια δραματική παρουσίαση ή εορτατων οποίων η ποιότητα θα βοηθούσε στην αφύπνιση του αναγκαίου ενθουσιασμού»[14].

Γεμάτος αισιοδοξία μετά από την σκηνική παρουσίαση του Αυγούστου, ο Κρόουλι παρουσίασε στο κοινό τις Ιεροτελεστίες στο Caxton Hall σε επτά σαββατοκύριακα μεταξύ Οκτώβρίου και Νοεμβρίου του 1910. Κατ' αρχήν, όσον αφορά στην τεχνική τους, ο Κρόουλι συνδύασε τη συμβατική τελετουργία με άλλες καλλιτεχνικές μορφές έκφρασης και εφφέ. Τηρώντας τα πρότυπα της Χρυσαυγής, σε κάθε ιεροτελεστία εφήρμοσε την αφοριστική τελετουργία για τον καθαρισμό του χώρου, ερμηνευτικές εισαγωγές, ιερά και βωμούς, συμβολικές κινήσεις και κυκλικές περιφορές[15].

 Αλλά υπήρχαν επίσης μουσικά έργα για βιολί, συνθέτες όπως ο Μπετόβεν, χορός από τον Victor Neuberg και αρκετή ποίηση του ίδιου του Κρόουλι και του Swinburne. Με γάλη έμφαση έδωσε ο Κρόουλι στην αισθητική ποιότητα των Ιεροτελεστιών, στις οποίες περιέλαβε μερικούς από τους δυνατότερους στίχους του, όπως για παράδειγμα την «Ιεροτελεστία του Δία», από την ωδή στον Διόνυσο στο επικό ποίημά του Ορφεύς[16].

Μαζί με αυτά τα καλλιτεχνικά στοιχεία, οι Ιεροτελεστίες περιλαμβάνουν το ακροατήριο, καθώς «οι ιερείς της τελετουργίας κυκλώνουν τον ναό στην «Ιεροτελεστία του Κρόνου» και τυχαία «σηκώνουν κάποιους από τους θεατές και τον προσκαλούν στην πομπή με ένα θεαματικό και κατάλληλο για την περίσταση κέλευσμα[17]». Ο J. F. Brown είναι ένας από τους λίγους κριτικούς που εξέτασαν προσεκτικά τις Ιεροτελεστίες της Ελευσίνας με όρους δραματουργίας.

 Στην κριτική του έργου περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων η σχέση μεταξύ της τέχνης και της τελετουργίας, η προσέγγιση του Κρόουλι σε ένα «θέατρο μεταβαλλόμενης συνείδησης» και η ομοιότητα της σκηνικής παρουσίας του Κρόουλι και του συμβολιστικού δράματος[18]. Όταν σημειώνει πως, «ο Κρόουλι ένιωθε πως το δράμα τουπρέπει επίσης να έχει ένα μύθο, για να χρησιμεύσει ως φορέας μύησης», επισημαίνει το δεύτερο στοιχείο των Ιεροτελεστιών, δηλαδή τη διδακτική τους πρόθεσηκαι περιεχόμενο[19].

Γαι όποιον έχει διαβάσει τις Ιεροτελεστίες, είναι φανερό πως τα τυπικά δεν έχουν καμία σχέση με τις αφηγήσεις των ελληνικών ιεροτελεστιών της Ελευσίνας, έτσι όπως παρουσιάζονται τουλάχιστον στο μύθο της Δήμητρας και της Περσεφόνης[20]. Παρόλα αυτά η σύγχρονη εκδοχή του Κρόουλι δεν είναι πλήρως αποσυνδέδεμένη από τον κλασικό μύθο.

 Τα αρχικά μυστήρια ήταν ιεροτελεστίες μύησης, και απαντούσαν σε ένα «αίνιγμα» ( με την αποκάλυψη των φυτικών κύκλων ως συμβόλων της ατομικής αναγέννησης), όπως και οι ιεροτελεστίες του Κρόουλι. Επίσης, ο Κρόουλι πάντα αναφερόταν στα μυστήρια ως τμήμα της διδασκαλίας του στο δοκίμιό του «Ελευσίς», πράγμα που σημαίνει ότι (όπως και κάθε εσωτεριστής) συνέδεε τη μύηση με μια παράδοση, τμήμα της οποίας ήταν τα Ελευσίνεια Μυστήρια.

Δυστυχώς για τον Κρόουλι, οι Ιεροτελεστίες, ως προφητικό και καλλιτεχνικό γεγονός, ήταν σχεδόν μια πλήρης αποτυχία. Ακόμα και ο ίδιος αναγνωρίζει ότι απέτυχαν, αλλά για συγκεκριμένους λόγους: « Μείωσα τη σημασία των δραματικών στοιχείων, ενώ οι διάλογοι και η δράση ήταν μικροί»[21]. Αν και κατηγορεί το περιβάλλον για την άρνηση αυτού του εκδραματισμού, είναι ενδιαφέρον ότι εντοπίζει τα προβλήματα στις καλλιτεχνικές του αδυναμίες, όχι στη βασική μέθοδο και το κεντρικό μήνυμα του έργου του, που σε σημαντικό βαθμό δικαιώθηκε με την εμφάνιση του ψυχοδράματος μετά από 40 περίπου χρόνια.

 Έτσι, όταν ο Brown λέει ότι «ο Κρόουλι ως θεατρικός συγγραφέας συγκρούστηκε με τον Κρόουλι τον μάγο», δεν είναι πολύ μακριά από την αλήθεια[22]. Άλλωστε, ο πειραματισμός σε κάτι τόσο πρωτοπόρο δεν ήταν δυνατόν να εξασφαλίσει τις απαραίτητες ισορροπίες που θα εξασφαλίσουν και την επιτυχία του. Πολύ περισσότερο αν λάβουμε υπʼ όψιν μας την παράδοση που θέλει τα μυστήρια να τελούνται μακριά από τα μάτια των βέβηλων, στην προκειμένη περίπτωση εκείνων που δεν μπορούν δεν είναι προετοιμασμένοι ή δεν είναι έτοιμοι να κατανοήσουν.

Ο Κρόουλι εδώ άνοιξε τα μυστήρια σε κοινή θέα. Από μόνο του κάτι τέτοιο ήταν αρκετό για να του εξασφαλίσει τουλάχιστον τη μαγική αποτυχία. Η ιδέα του ωστόσο είναι τουλάχιστον εξαιρετική για άλλους τομείς της ανθρώπινης ψυχικής δραστηριότητας, όπως είναι αυτής του ψυχοδράματος. Η εφαρμογή δηλαδή της θεατρικής πρακτικής και των καλλιτεχνικών δρώμαενων εν γένει για την αποκατάσταση της ψυχικής ισορροπίας.

Είτε αποδέχεται κανείς τον Κρόουλι και το σύστημά του είτε όχι, είναι γεγονός ότι ήταν παραγωγικός στις προσπάθειές του να λειτουργήσει σύμφωνα με τις αρχές της απελευθέρωσης της ανθρωπότητας από τα αυτοεπιβαλλόμενα δεσμά της. Ο Κρόουλι ήταν πεπεισμένος ότι η ανθρώπινη τελειότητα απαιτεί απελευθέρωση του εαυτού από τους περιορισμούς της προσωπικότητας και την επαναφορά του σε μια κατάσταση τελειοποιημένης εκστατικής και καλλιτεχνικής δράσης.

Συνεπώς, ανέπτυξε και εφάρμοσε μια τεχνική δραματικής τελετουργίας, ένα διαφορετικό σχεδόν είδος τελετουργίας per se, που πάντρευε όλες τις συμβάσεις μαγείας και όλες τις συμβάσεις της δραματουργίας, με απώτερο στόχο την ένωση του μικρόκοσμου και του μακρόκοσμου, του ανώτερου και του κατώτερου εαυτού. Με την αρχική του επιτυχία, την αποτυχία των Ιεροτελεστιών της Ελευσίνας και τη συνεχή επεξεργασία της μαγείας του ο Κρόουλι αν μη τι άλλο παρέμεινε πιστός στις βασικές αρχές του. Η Τέχνη είναι Μαγεία και η μαγεία είναι απελευθέρωση. Μια απελευθέρωση που αποτελεί δικαίωμα ολάκερης της ανθρωπότητας.

ΠΗΓΗ

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ