Η ΑΓΝΩΣΤΗ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΚΥΡΗΘΡΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ!...

Η αρχαία ελληνική γραμματεία δεν περιορίζεται μόνο στην πνευματική κηρήθρα που μας άφησε ο Όμηρος, ο Πλάτων ή ο Θουκυδίδης. Το μεγαλύτερο μέρος των σωζόμενων γραπτών θησαυρών παραμένει στο σκοτάδι. Αξίζει τον κόπο να διαβάσετε το παρακάτω κείμενο, που είχε δημοσιευθεί το 2003 στην ιστορική εφημερίδα «Απογευματινή»!...
Μοιάζει με ψέμα. Κι όμως, είναι αλήθεια. Οι αρχαίοι Έλληνες δεν φαίνεται να είναι τόσο καλοδεχούμε­νοι στην πατρίδα τους. Η μέχρι σήμερα πραγ­ματικότητα είναι ενδεικτική των δυσκολιών που είχαν και εξακολουθούν να έχουν για να ξαναδούν το φως στη χώρα που έζησαν πριν από 2.500 χρόνια.
 

Στα 182 χρόνια νεοελληνικού βίου μόνον τρεις εκδότες έκαναν μια συστηματική προ­σπάθεια να εκδώσουν την Αρχαία Ελληνι­κή Γραμματεία. Πρώτος ξεκίνησε ο «Πάπυ­ρος» το 1936 και αμέσως μετά οι εκδόσεις «Ζαχαρόπουλος» το 1937. Μέχρι τη μέρα που σταμάτησαν εξέδωσαν 182 τίτλους ο πρώτος και 127 τίτλους ο δεύτερος. Η τρίτη προ­σπάθεια άρχισε τον Ιούνιο του 1991 από τον εκδοτι­κό οίκο «Κάκτο». 

Ο εκδό­της Οδυσσέας Χατζόπου­λος ήταν ο άνθρωπος που είχε την τόλμη να επιχει­ρήσει να βγάλει τα 2.400 σωζόμενα έργα της Αρχαί­ας Ελληνικής Γραμματεί­ας. Μέχρι το φθινόπωρο του 2003 έχει κατα­φέρει να εκδώσει 618 τίτλους ξεπερνώντας κάθε εκδοτικό προηγούμενο. Οπως σημει­ώνει, χαρακτηριστικά, ο Κώστας Γεωργουσόπουλος: «Χωρίς να κάνει διακρίσεις, χωρίς να προτιμάει τα δημοφιλή, τα ευπώλητα, τόλμησε να μεταφράσει και να σχο­λιάσει δεκάδες ανέκδοτα στη νέα ελληνι­κή και άγνωστα στη βιβλιογραφία ελληνι­κά και ελληνιστικά κείμενα. Ποιος, π.χ. γνώριζε, έξω από δύο τρεις ιστορικούς της Ιατρικής, τον αρχαίο ιατρό Σωρανό και το έργο του;».
 

Η όλη προσπάθεια ξεκίνησε σε μια περίο­δο που υπήρξε πτώση των κλασικών ελλη­νικών σπουδών. Παρ' όλα αυτά, επειδή εξα­κολουθεί να υπάρχει μια ολόκληρη πανε­πιστημιακή βιομηχανία στα μεγάλα δυτικά κράτη γύρω από τις κλασικές σπουδές, εξα­κολουθούμε να βρίσκουμε ανάμεσα στους πλέον μεταφρασμένους διεθνώς συγγρα­φείς στον κόσμο τον Όμηρο, τον Πλάτω­να και τον Αριστοτέλη.
 

Ο Χατζόπουλος σ' αυτή τη δύσκολη περίο­δο προσπάθησε να εκδώσει τους «Έλλη­νες» με στρωτές μεταφράσεις στα εμπλου­τισμένα νέα ελληνικά. Παρά την κρατική αδιαφορία, η σειρά έδειξε, σε ορισμένες περιπτώσεις, πως μπορεί να περπατήσει. Βέβαια, χρειάζεται χρόνο και υποδομή. Χρειάζεται χρόνο για να εξοικειωθεί ο Νεο­έλληνας με την Αρχαία Γραμματεία. Nα ξεπεράσει τα φράγματα που του έστησαν ή που έστησε ο ίδιος απέναντι στο παρελθόν. Χρει­άζεται εκπαιδευτική υποδομή για να δημι­ουργηθεί το ενδιαφέρον και να θελήσει να γνωρίσει εκείνους που τόσο συχνά τον κάνουν περήφανο διεθνώς. Και για τους οποίους συχνά ξέρει από ελάχιστα μέχρι τίποτα. 

Χρει­άζεται προσπάθεια για να ξεπεράσει τους «προοδευτικούς» εξτρεμισμούς που τον απέ­κοψαν άλλοτε για λόγους «διεθνισμού», «διεθνιστικής αλληλεγγύης» και μισαλλο­δοξίας με την ιστορική συνέχεια του. Σήμερα, εποχή φλύαρων κοσμικών ανιστόρητων μεταμοντέρνων πανεπιστημιακών, οι αρχαί­οι συγγραφείς, έστω και χωρίς βοήθεια, εξακολουθούν να έχουν ακόμα χιλιάδες αναγνώστες. Τόσους όσοι δεν έχουν και δεν θα αποκτήσουν ποτέ, παρά την προ­βολή που τυγχάνουν, όλοι αυτοί οι μετα­μοντέρνοι παπαγάλοι του Ντεριντά και κολ­λητοί της εξουσίας.

Οι πωλήσεις

Είναι ενδεικτικό πως μέχρι σήμερα ο Όμηρος έχει ξεπεράσει τα 50.000 αντίτυ­πα, το «Συμπόσιο» και «Η απολογία του Σωκράτη» του Πλάτωνα τα 70.000 αντίτυ­πα, ο «Τίμαιος» του Πλάτωνα είναι στα 35.000 αντίτυπα και τα ¨Απαντα του Επί­κουρου στα 40.000 αντίτυπα. Αλλά και ο Θουκυδίδης με 10.000 αντίτυπα και ο Αίσω­πος με 7.000 ενδιαφέρουν ακόμα τους σύγχρονους 'Ελληνες. Συνολικά, 15 βιβλία της σειράς των αρχαίων που έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα έχουν πωλήσεις που κυμαί­νονται από 30.000 μέχρι 70.000 αντίτυπα. Επίσης, 35 βιβλία πωλούν μεταξύ 8.000 και 10.000 αντίτυπα. Τέλος, άλλα 150 κάνουν σταθερά μια έκδοση το χρόνο (1.000-2.000 αντίτυπα). Συνολικά είναι 170 με 200 βιβλία από το σύνολο των 618 που επα­νεκδίδονται συνεχώς. Όμως, υπάρχουν και περισσότε­ρα από 400 βιβλία που δεν πωλούν και μένουν στα αζή­τητα. Αυτά είναι που στηρί­ζονται στην ελπίδα να γίνουν μέρα με τη μέρα γνωστότεροι οι συγγραφείς τους σ' ένα ανυποψίαστο κοινό.
 

Τέλος, υπάρχουν άλλα περίπου 1.000 βιβλία που αναμένεται να εκδοθούν στα επόμενα χρό­νια και που αναφέρο­νται στις περισσότερες περιπτώσεις σε άγνω­στα κείμενα της Αρχαίας Γραμματείας

Για πρώτη φορά στη νέα ελληνική γλώσσα υπάρχουν και κυκλοφορούν συγγραφείς που μέχρι πρότινος διασώζονταν μόνο στα ράφια των βιβλιοθηκών της Οξφόρδης, του Κέιμπριτζ, του Χάρβαρντ του Πρίνστον, της Λειψίας, της Χαϊδελβέργης. Κείμενα άγνωστα στους πολλούς, κείμενα μη προσπελάσιμα, κείμενα που μόνο ειδικοί γνώριζαν. Κείμενα που κατέγραψαν τις αξίες και τις αναζητήσεις ενός πολιτισμού και μιας κοινωνίας που στάθηκαν η αφετηρία του σύγχρονου πολιτισμού. Tα κείμενα αυτά διασώθηκαν από τους Βυζαντινούς, τους Λατίνους, τους Άραβες. Μέχρι σήμερα όλα αυτά έχουν μελετηθεί συστηματικά από τα τμήματα των μεγάλων ευρωπαϊκών και αμερικανικών πανεπιστημίων.
 

Όμως, στη χώρα που γεννήθηκαν και στη γλώσσα που μιλάνε οι επίγονοί τους ποτέ δεν πέρασαν στο σύνολο τους. Tα δύο πρώτα εκδοτικά εγχειρήματα τερμάτισαν έχοντας στο ενεργητικό τους, παρά τη σπουδαία προσπάθεια, μια σχετικά μικρή επιτυχία. Μέχρι το 1991 οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς ήταν άγνωστοι ως σύνολο στη χώρα που έγραψαν και στην εξέλιξη της γλώσσας που δημιούργησαν. Ακόμα και τα τμήματα κλασικών σπουδών της Ελλάδας δεν είχαν γνώση του συνολικού έργου τους. Πρόσβαση στο μεγαλύτερο μέρος του έργου τους είχαν μόνο μερικά μεγάλα δυτικά πανεπιστήμια και ορισμένες μεγάλες ιδιωτικές βιβλιοθήκες του εξωτερικού. Συχνά. σπάνια έργα αρχαίων συγγραφέων αποκρύπτονταν ζηλότυπα. Έτσι. ακόμα και κείμενα που διασώθηκαν μέσα στο χρόνο έμοιαζαν χαμένα ανάμεσα στη σιωπή και την απόκρυψη.
 

Πρόκειται για μια ακραία πραγματικότητα που ανακαλεί στη μνήμη την υπόθεση από το περίφη­μο μυθιστόρημα «Το όνομα του Ρόδου» του Ουμπέρτο Έκο με το χαμένο βιβλίο του Αριστοτέλη που έκρυβαν οι μεσαιωνικοί μοναχοί. Μόνον που δεν πρόκειται πια για μια μυθιστορηματική στιγμή που ανάγεται στο Μεσαίωνα, αλλά για μια πραγματικό­τητα που ανάγεται στα όρια του 21ου αιώνα. Ενδει­κτικώς αναφέρουμε πως ξένη ιδιωτική βιβλιοθή­κη (αραβική) είχε μέχρι και δικαστική διαμάχη αναγκάζοντας τον «Κάκτο» στο τέλος να αποσύρει κείμενα του Διόφαντου που θεωρήθηκε πως της ανήκαν! Άγνοια, δυσκολία πρόσβασης, απόκρυψη, είναι σημαντικοί λόγοι, που ένα μεγάλο μέρος του έργου των αρχαίων Ελλήνων έχει βρεθεί στη σιω­πή ακόμα και στη χώρα τους.
 

Μέσα σε αυτό το αντιφατικό σκηνικό όπου άλλα έργα κυκλοφορούν, διδάσκονται και είναι πασί­γνωστα, εδώ και εκατονταετίες, άλλα μοιάζουν αγνοημένα σε ράφια δυτικών πανεπιστημίων και άλλα κρύβονται ζηλότυπα σε βιβλιοθήκες, έρχε­ται ο Χατζόπουλος και επιχειρεί μια σύνθεση όλων όσων υπάρχουν και μπορούν να βρεθούν από την αρχαία ελληνική σοφία. Πρόκειται για μια τερά­στια εκδοτική προσπάθεια αν σκεφτεί κανείς πως γίνεται από έναν ιδιώτη. Και. φυσικά, το κόστος της επένδυσης φτάνει μέχρι σήμερα στο τεράστιο ποσό των 5 δισ. δρχ. περίπου, ενώ έχει αποφέρει εισπρά­ξεις από τις πωλήσεις της τάξεως των 2.5 δισ. δρχ.
 

Οι αριθμοί της επένδυσης μοιάζουν απίστευτοι. Κι όμως. είναι πραγματικοί αν σκεφτεί κανείς τη μεγάλη διαφορά αυτής της έκδοσης από κάθε άλλο εκδοτικό εγχείρημα. Για παράδειγμα, αν για το νεοελληνικό κείμενο χρειάζονται 3-4 διορθώσεις, για τις διορθώσεις του αρχαίου ελληνικού κειμένου, όπως λέει ο εκδότης, μερικές φορές έχουν γίνει και 26 διορθώσεις. Ο λόγος είναι πως το αρχαίο κείμενο έχει περισσές δυσκολίες (πνεύματα, βαρεί­ες και οξείες κ.λπ.). Το αρχαίο κείμενο χρειάζεται μια μεγάλη υποστηρικτική προσπάθεια από την ώρα που θα βρεθεί και θα ξεκινήσει η διαδικασία της μετάφρασης, της επιμέλειας και του σχολια­σμού του (πραγματολογικού, ερμηνευτικού κ.λπ.) μέχρι την ώρα που θα φτάσει στο τυπογραφείο. Δεκάδες άνθρωποι, σύμφωνα με τα στοιχεία του εκδότη, εργάζονται συστηματικά και επί χρόνια για να πετύχει το εγχείρημα.
 

Από τους παραπάνω αριθμούς είναι προφανές πως το εγχείρημα του Χατζόπουλου ξεπερνά κάθε εκδοτικό προηγούμενο. Οι αριθμοί που παραθέτει με αφοπλιστική ειλικρίνεια ξαφνιάζουν. Και είναι μάλλον απίθανο να ξαναβρεθεί ιδιώτης για να χρη­ματοδοτήσει από την τσέπη του έναν τέτοιο εκδο­τικό άθλο. Nα. ένας ακόμα σημαντικός λόγος που η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία δεν έχει περάσει ποτέ ολόκληρη μέχρι σήμερα στη νέα ελληνική.
 

Επιπλέον, εκείνο που κάνει το νεοελληνικό κρά­τος και τους λειτουργούς του να δείχνουν πολύ λίγο ενδιαφέρον για τους «Έλληνες» ανάγεται στην έλλειψη παιδείας μιας κοινωνίας που βγήκε από τα μεσαιωνικά σκότη της Τουρκοκρατίας. Την έλλει­ψη αυτή πρώτος επεσήμανε ο Αδαμάντιος Κοραής. Και παρά τα 182 χρόνια που πέρασαν έκτοτε, η έλλειψη αυτή εξακολουθεί να μας ταλαιπωρεί μέχρι σήμερα. Σ' αυτή την έλλειψη σκόνταψε και εξα­κολουθεί να σκοντάφτει η Αρχαία Ελληνική Γραμ­ματεία.
 

Αυτή η έλλειψη στάθηκε και η αφετηρία του γλωσσικού ζητήματος που ταλάνισε τη νεώτερη Ελλάδα. Οι νεοέλληνες επίγονοι των αρχαίων αφού αναλώθηκαν σε ομηρικές μάχες επί 150 χρόνια για το ποια γλώσσα θα μιλάγανε, την καθαρεύουσα ή τη δημοτική, στο τέλος κατέληξαν στην κοινή δημο­τική. Επιπλέον, οι επίγονοι ...έδιωξαν και τους αρχαίους συγγραφείς από τα σχολεία! Θεωρώντας πως με τον τρόπο αυτό εξόρκισαν την «προγονο­πληξία», τον «εθνικισμό» και την μισαλλοδοξία που είχε επιβάλει το αυταρχικό καθεστώτος η δικτατορίας στη χώρα. Έτσι. προχώρησε η χώρα από τον ένα εξτρεμισμό στον άλλο. Κι έτσι έπεσε σιωπή για τους αρχαίους εν Ελλάδι. Λόγω έλλειψης παιδείας οι Νεοέλληνες εξτρεμιστές στράφηκαν εναντίον του ορθολογισμού που πρώτοι είχαν διαμορφώσει οι προγονοί τους!
 

Την ίδια στιγμή, οι κλασικές αξίες γίνονταν οικουμενικές με τη σταδιακή αποδοχή του δυτικού αξιακού συστήματος σε μη δυτικούς πολιτισμούς (οικονομικός και πολιτικός φιλελευθερισμός, ισονομία, ανεξάρτητη επιστημονική έρευνα, εκλογή όλων των αρχόντων κ.λπ.).
 

Ύστερα από 25 χρόνια πειραματισμών οι Νεοέλληνες βρεθήκαμε να μιλάμε πρακτικά σιγά-σιγά μια κοινή γλώσσα που φυσικά δεν θα στεκόταν χωρίς συνεχή δάνεια και συστηματικό εμπλουτισμό από την καθαρεύουσα και την αρχαία. Ενδιαμέσως, κυριάρχησε μια εξτρεμιστική «αριστερόστροφη» δημοτική με απίστευτες ακρότητες ακόμα και από επίσημα χείλη (ποιος ξεχνά το απίστευτο «οι εκλογές στις δύο Ιούνη», την πληθώρα επίσημων προοδευτικών αναφορών στη «διχτατορία του προλεταριάτου» κ.λπ.). Σήμερα ύστερα από τόσους εξτρεμισμούς διαπιστώνουμε άναυδοι πως τα παιδιά μας ακόμα διδάσκονται, αντί μιας στρωτής κλητικής («ω Έλληνα»), το μάγκικο μιας εξτρεμιστικής δημοτικής του μεσοπολέμου («ε Έλληνα»)! Ε, ρε Έλληνα, έχουμε πια φθάσει στο μη περαιτέρω…

Το ξέρετε ότι:
-- «Η ιστορία της έκδοσης των κλασικών πρωτότυπων στον εκδοτικό χώρο αρχίζει στο τέλος του 15ου αιώνα. Αρχικά τα κλασικά κείμε­να εκτυπώνονταν συνήθως στις κλασικές γλώσσες. Έτσι, π.χ. οι πρώτες εκδόσεις του Αριστοτέλη (1495 και 1498), του Ιπποκράτη (1526) και του Ευκλείδη (1533) ήταν στα ελληνικά. Όμως, οι κλα­σικές γλώσσες είχαν οικονομικό και πολιτισμικό πρόβλημα λόγω του περιορισμένου κοινού στο οποίο απευθύνονταν. Η μετάφραση παρεί­χε από την αρχή το έδαφος για την ευρύτερη κυκλοφορία. Χαρακτηρι­στικό παράδειγμα αντίστροφης πορεί­ας υπήρξε ο Πλάτωνας που τυπώθηκε για πρώτη φορά σε πλήρη δίγλωσση

ελληνολατινική έκδοση το 1578 στη Γαλλία. Μέχρι τότε ήταν γνωστός μόνο από μεταφρα­σμένα αποσπάσματα από την ελληνική και τη λατινική από τον Μαρσίλιο Φιτσίνο. Η μετάφραση του Μ. Φιτσίνο επανεκδόθηκε 5 φορές στη Γαλλία στη διάρκεια των πρώ­των πενήντα ετών του 16ου αιώ­να».
 

-- «Στην πρώτη περίοδο των μετα­φράσεων, τον 16ο αιώνα, οι ανα­γνώστες διάβαζαν περισσότερο ιστο­ρία. Οι ιστορικοί ήταν πολύ δημο­φιλείς και οι συχνότερα μεταφρα­σμένοι συγγραφείς. Οι κυριότεροι συγγραφείς που μεταφράζονταν ήταν: Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Τάκι­τος, Σουετώνιος, Βιργίλιος, Οβίδιος, Βαλέριος Μάξιμος. Επίσης, οι "Γαλατικοί Πόλεμοι" του Καί­σαρα, η "Εκκλησιαστική Ιστορία' του Ευσέβιου, οι "Βίοι" του Πλου­τάρχου. Οι τάσεις αυτές συνεχί­στηκαν για αρκετό διάστημα και πέρασαν και στον 17ο αιώνα. Οι συγγραφείς, οι μεταφράσεις των οποίων συνέχισαν τον 17ον αιώνα να είναι δημοφιλείς ήταν: Καίσαρ, Σουετώνιος, Τάκιτος, Βαλέριος Μάξιμος, Πλούταρχος, Ευσέβιος, Πολύβιος, Ηρόδοτος, Ξενοφών, Θουκυδίδης, Βιργίλιος και Οβίδιος».
 

-- «Βιβλίο και Επικοινωνία», Διαμαντής Μπασαντής, κεφ. 2 «Η Ιστο­ρία του Βιβλίου», παράγραφος 3.2 «Μετάφραση και μαζική επικοινω­νία», εκδόσεις «Οδυσσέας», γ' έκδο­ση 1999,σελ.9Ο
 

Μέχρι το 16o αιώνα η ανάγνωση των αρχαίων κλασικών γινόταν στις κλασικές γλώσσες. Για το λόγο αυτό η διάδοση τους ήταν περιορισμένη. Από το 16ο αιώνα και μετά η μετά­φραση των αρχαίων κλασικών γινό­ταν στις εθνικές γλώσσες. Αυτό τους έκανε δημοφιλείς σ' ένα ολο­ένα αυξανόμενο ακροατήριο. Είναι χαρακτηριστικό πως στην τελευ­ταία δεκαετία του 19ου αιώνα μια μόνο μετάφραση της «Πολιτείας» του Πλάτωνα στη γερμανική είχε πωλήσεις 1 εκατ. αντίτυπα μέσα σε ένα χρόνο. (*)

-----------------------

(*) Του ΔΙΑΜΑΝΤΗ ΜΠΑΣΑΝΤΗ, στην εφημερίδα «ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ», 21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2003.

 

Δέσποινα Τραμουντάνη

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΥΜΑ